Historia II Wojny Światowej - FkCoD.pl History

Adolf Hitler (ur. 20 kwietnia 1889 w Braunau am Inn, zm. 30 kwietnia 1945 w Berlinie) - polityk niemiecki, kanclerz Niemiec od 1933, führer i kanclerz Rzeszy od 1934, przywódca Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP), ideolog niemieckiej odmiany faszyzmu zwanej od jego nazwiska hitleryzmem lub narodowym socjalizmem (nazizmem), twórca i dyktator III Rzeszy niemieckiej, odpowiedzialny za zbrodnie przeciw ludzkości. Po objęciu obu funkcji zmieniono nazwę jego stanowiska na "Führer und Reichskanzler" (Wódz i kanclerz Rzeszy). Uznawany jest przez większość historyków za osobiście odpowiedzialnego za politykę rasową nazistowskich Niemiec, Holocaust oraz za śmierć milionów ludzi zabitych podczas jego rządów. Urodził się w Austrii w miejscowości Braunau am Inn. W latach 1907 i 1908 czynił bezskuteczne wysiłki, aby studiować malarstwo w Wiedniu. Po dwukrotnie niezdanym egzaminie na studia opuścił Wiedeń. W czasie I wojny światowej walczył jako ochotnik w armii niemieckiej, został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Żelaznym. O zawieszeniu broni dowiedział się w wojskowym szpitalu w Pasewalku, gdzie przebywał około pół roku po czasowym oślepieniu gazem. Kapitulację Niemiec uznał za zdradę. W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników (Deutsche Arbeitspartei, DAP), której nazwę w następnym roku zmieniono na NSDAP. Stanął na jej czele w 1921. Po nieudanym puczu monachijskim w 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został skazany na pięć lat więzienia i osadzony w więzieniu w Landsbergu (1924). Napisał tam książkę Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego. Jej tezy powtórzył w Das zweite Buch, książce nieopublikowanej za życia Hitlera, a odnalezionej przez historyków w latach dziewięćdziesiątych. Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia w grudniu 1924 roku skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników. Momentem kluczowym dla jego partii był kryzys gospodarczy w 1929. Wówczas bowiem wyborcy zwrócili się w stronę dwóch skrajnych partii - komunistów i Narodowych Socjalistów. Jego partia po wyborach stała się najpierw drugą, a potem pierwszą frakcją w parlamencie. W roku 1932 przegrał wybory prezydenckie, lecz otrzymał aż 40% głosów. W 1933 Hitler doszedł do władzy w sposób legalny gdy NSDAP wygrało wybory parlamentarne. Następnie Hitler wykorzystał luki w prawie do przejęcia pełnej władzy, na zasadzie specjalnych pełnomocnictw które otrzymał w sposób legalny, decyzją Reichstagu. 30 stycznia 1933 roku, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego gabinetu udzieliła chadecka Partia Centrum. 27 lutego 1933 spłonął Reichstag. Hitler - przy biernej postawie prezydenta Hindenburga - wykorzystał pożar do rozprawy z komunistami i uchwalenia ustawy Zum Schutz von Volk und Staat (O ochronie narodu i państwa), faktycznie zawieszającej prawa obywatelskie i konstytucję Republiki Weimarskiej. Po śmierci Hindenburga, nie przeprowadził nowych wyborów prezydenckich, uznając, że urząd prezydenta został zawieszony, a jego kompetencje przejął jako Führer (wódz) Rzeszy Niemieckiej. Wobec spadku wpływów wyborczych NSDAP, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (Żydzi, homoseksualiści, Cyganie, antyhitlerowcy, księża oraz socjaldemokraci) obozy koncentracyjne. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych. W 1934 roku bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw. nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywanie zamachu stanu. Rozpoczął politykę zbrojeń i "pokojowych podbojów", remilitaryzując Nadrenię (1936), zajmując kolejno Austrię w 1938 (Anschluss Austrii), Kraj Sudetów (październik 1938), całe Czechy w 1939 oraz Kłajpedę (również 1939). 23 sierpnia 1939 kazał podpisać układ ze Związkiem Radzieckim, znany jako pakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp do II wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckie wkroczyły na terytorium Polski (bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny). Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnej Francji i Wielkiej Brytanii. Kraje te poprzestały na wypowiedzeniu 3 września wojny III Rzeszy. Był inicjatorem akcji planowej zagłady Żydów, w terminologii nazistowskiej zwanej ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej (niem. Endlösung). Więcej na ten temat w artykule Holocaust. Hitler dążył do usunięcia Żydów i Cyganów, jako tzw. podludzi (niem. Untermenschen), a także np. homoseksualistów i osób chorych psychicznie. Wobec Słowian także planowano przesiedlenia na wschód, tak zwany Generalny Plan Wschodni (Generalplan Ost).W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie na ZSRR. Po przegranej bitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.W latach 1943-1944 skoncentrowane uderzenia alianckie odebrały III Rzeszy inicjatywę na wszystkich frontach. W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec 20 lipca 1944 grupa spiskowców z Clausem von Stauffenbergiem na czele dokonała w Wilczym Szańcu nieudanego zamachu na życie Hitlera.30 kwietnia 1945, podczas oblężenia Berlina, Hitler wraz z poślubioną dzień wcześniej Ewą Braun popełnił samobójstwo w podziemnym schronie (wcześniej trując swoją sukę). Miał wtedy 56 lat. Zwłoki dyktatora i jego małżonki zostały spalone przez esesmanów ze straży przybocznej. Informacje o okolicznościach śmierci i fakt bezspornej identyfikacji odnalezionych w Berlinie przez Rosjan zwłok obojga został na wiele lat utajniony, gdyż prawda nie odpowiadała wersji głoszonej przez oficjalną propagandę.W latach 1946-1949 NKWD prowadziło przesłuchania Otto Günschego - zastępcy osobistego adiutanta Hitlera oraz Heinza Lingego - ordynansa Hitlera i innych oficerów, świadków ostatnich chwil w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy. Ich zeznania, wyjaśniające okoliczności samobójstwa i spalenia zwłok, zostały utajnione i zamknięte w osobistym archiwum Stalina. Po raz pierwszy dostęp do materiałow śledztwa umożliwił Komisji Ideologicznej Komitetu Centralnego KPZR Chruszczow w 1959, ale dopiero po otwarciu archiwum partyjnego 1991 stały się dostępne dla historyków. Było to powodem powstania hipotez mówiących, że w rzeczywistości Hitler uciekł z oblężonego Berlina i wyjechał do Argentyny. Przeciwko ich prawdziwości świadczył między innymi fakt, że pod koniec życia był już psychicznym i fizycznym wrakiem (m.in. w styczniu 1945 stwierdzono u niego chorobę Parkinsona).W wielu krajach głoszenie poglądów politycznych zbliżonych do faszyzmu/hitleryzmu jest zakazane z mocy prawa.

Friedrich Wilhelm Ernst Paulus (ur. 23 września 1890 w Breitenau w Hesji, zm. 1 lutego 1957 w Dreźnie) - niemiecki feldmarszałek. Służbę wojskową rozpoczął w 1909 r., wstępując ochotniczo do 3 badeńskiego pułku piechoty w Rastatt. W 1912 r. ożenił się z Eleną Constancją Rosetti-Solescu pochodzącą ze jednego z najznamienitszych rodów rumuńskich. W czasie I wojny światowej służył w Niemieckim Korpusie Alpejskim.W okresie międzywojennym dowodził jednostką eksperymentalną zajmującą się bronią pancerną. W 1938 r. został szefem sztabu 16 korpusu armijnego generała H. Guderiana. Bezpośrednio przed wybuchem wojny przeszedł na stanowisko szefa sztabu 10 Armii i z nią wziął udział w wojnie przeciwko Polsce. 26 października 1939 r. 10 Armia została przemianowana na 6 Armię Polową. Armią tą Paulus dowodził na froncie wschodnim od 5 stycznia 1942 aż do klęski pod Stalingradem w styczniu 1943. 30 stycznia 1943 został awansowany przez Hitlera do stopnia feldmarszałka (było to posunięcie obliczone na to, że Paulus popełni samobójstwo, ponieważ żaden niemiecki marszałek nie dał się żywcem wziąć do niewoli). 31 stycznia 1943 Paulus poddał się dowódcy 64 Armii - generałowi Szumiłowowi. W marcu tego roku wraz z innymi wyższymi oficerami Wehrmachtu został umieszczony w łagrze Krasnogorodskij Nr 27. Po zamachu na Hitlera w lipcu 1944 przystąpił do antyfaszystowskiej organizacji Związku Oficerów Niemieckich.Do Niemiec wrócił z niewoli w 1953 r. Uczestniczył w tworzeniu wojsk Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Zmarł w 1957 r. w Dreźnie.

Erwin Johannes Eugen Rommel (ur. 15 listopada 1891 w Heidenheim, zm. 14 października 1944 w Herrlingen) - niemiecki feldmarszałek. Erwin Rommel był najmłodszym niemieckim feldmarszałkiem (Generalfeldmarschall) podczas II wojny światowej. Dowodził Afrika Korps - niemieckim korpusem ekspedycyjnym do Afryki. Dzięki swoim znakomitym posunięciom i taktyce szybkiego przesuwania się wojsk stał się żywą legendą wśród żołnierzy niemieckich, ale przede wszystkim wśród żołnierzy alianckich. Podkreślając jego zmysł przebiegłości, nazwano go "Lisem Pustyni" (Wüstenfuchs). W końcowej części wojny został umieszczony we Francji jako dowódca Grupy armii B i projektant wału umocnień w Normandii przeciw nadchodzącej alianckiej inwazji (Operacja Overlord). Erwin Rommel został legendą nie tylko ze względu na swoje dokonania na polach bitew, ale także ze względu na swoją honorową postawę. W przeciwieństwie do nazistów wykazał się poszanowaniem międzynarodowych ustaw i kodeksów. Erwin Johannes Eugen Rommel urodził się 15 listopada 1891 w Heidenheim pod Ulm, małym miasteczku w Wirtembergii, jako trzecie z pięciorga dzieci. W dzieciństwie uczył się nie najlepiej. Wolny czas najczęściej spędzał na rowerze (latem) i na nartach (zimą). Jednak to zabawy w lasach i na polach wzbudziły w nim miłość do otwartych przestrzeni. Rommel był synem nauczyciela matematyki i dyrektora szkoły. Lubił zabawki mechaniczne, w wieku 17 lat wraz z przyjaciółmi zbudował model samolotu i szybowiec naturalnych rozmiarów. Wahał się czy zostać inżynierem, czy żołnierzem. W wieku 18 lat wreszcie się zdecydował. 19 lipca 1910 wstąpił do wojska jako oficer kandydat (Fahnenjunker) w 124. Wirtemberskim Pułku Piechoty w Weingarten w Górnej Szwabii. Po trzech miesiącach od wstąpienia do akademii wojskowej Erwin Rommel awansował do stopnia kaprala, a po kolejnych dwóch na sierżanta. Zapamiętano go jako młodego mężczyznę, szybkiego w ocenie, komunikatywnego, ale nie uległego, który mówił powoli i dopiero po namyśle. Był opanowany, powściągliwy w spożyciu alkoholu, niepalący. W połowie 1916 r. poślubił córkę właściciela ziemskiego z Prus Zachodnich Lucie-Marii Mollin. Z tego związku w 1928 r. przyszedł na świat syn Manfred, który w przyszłości został burmistrzem Stuttgartu. Podczas I wojny światowej Erwin Rommel służył we Francji, Rumunii i Włoszech. Został trzykrotnie ranny, a za swoje zasługi otrzymał Krzyż Żelazny - I i II klasy. Podczas służby w batalionie górskim w randze porucznika w 1915 r. w Wogezach, Rumunii i Włoszech zwrócił na siebie uwagę dowództwa, kiedy to jego oddziały prowadziły jedną misję za drugą. Mimio niskiej rangi został uhonorowany najwyższym odznaczeniem cesarskim - orderem Pour le Merite. Jego oddział wielkości batalionu w bitwie określanej jako bitwa o Longarone zdobył górę Matajur, biorąc jako jeńców około 150 oficerów armii włoskiej, 9000 żołnierzy szeregowych oraz 81 dział artyleryjskich. Od tego momentu Erwin Rommel nie cenił żołnierzy włoskich zbyt wysoko. Jego oddział odegrał też znaczącą rolę podczas bitwy o Caporetto. Krótko po rekonwalescencji i po trzecim zranieniu został przeniesiony wbrew swoim protestom do pracy w sztabie. Po wojnie Erwin Rommel założył Związek Starych Towarzyszy, składający się z ocalałych członków jego batalionu. Nawet podczas wyprawy do Afryki nie rezygnował z korespondencji z byłymi kolegami z pola walki. W "stutysięcznej" armii, na którą pozwalał Niemcom traktat wersalski Erwin Rommel przeszedł przez rozmaite przydziały - nie będąc członkiem partii nazistowskiej doszedł aż do rangi feldmarszałka. Jako jeden z 4000 oficerów przewidzianych w armii dowodził kompanią karabinów maszynowych w Stuttgarcie. W Ministerstwie Wojny był oficerem łącznikowym z Hitlerjugend. Potem nastąpił okres nauczania, poczynając od piechoty w Dreźnie. W 1935 r. był podpułkownikiem i dowódcą batalionu, a następnie szefem kursów w akademii wojskowej w Poczdamie. W okresie poczdamskim znalazł czas na napisanie książki Infantrie greift an ("Piechota atakuje"), w której zawarł swoje doświadczenia z czasów I wojny światowej i starannie zilustrował własnoręcznie wykonanymi rysunkami i mapami. Książka ta zwróciła uwagę Adolfa Hitlera, który w czasie wojny był żołnierzem piechoty. W 1939 r., kilka dni przed inwazją na Polskę, Erwin Rommel został mianowany dowódcą sztabu Führera, został generałem majorem. Jesienią 1938 Adolf Hitler wyznaczył go dowódcą jego ochrony podczas wizyty w okupowanej Czechosłowacji. Również po rozpoczęciu II wojny światowej podczas pobytu Adolfa Hitlera w Polsce, Erwin Rommel dowodził Fuhrer-Begleit-Bataillon (FBB) - batalionem eskorty wodza. W lutym 1940 Erwin Rommel już jako generał brygady, pomimo braku doświadczenia z czołgami, objął dowództwo 7 Dywizji Pancernej. Trzy miesiące później, podczas inwazji na Francję miał okazję sprawdzenia swoich teorii. W błyskawicznej kampanii jego żołnierze sforsowali Mozę i przedarli się przez francusko-belgijskie fortyfikacje, po czym jako pierwsza formacja dotarli do kanału La Manche. Potem szybko ruszyli ku wybrzeżom Atlantyku, niszcząc dwie francuskie dywizje. Akcje dywizji Erwina Rommla zdobyły podziw nawet u nieprzyjaciela. Błyskawicznie zdyobył wiele alianckiego uzbrojenia, wziął do niewoli blisko 100 tysięcy jeńców. Jego nazwisko nie schodziło z nagłówków gazet, a Francuzi ze względu na siłę, szybkość i zaskoczenie nazwali jego dywizję la Division Fantome czyli Dywizją Duchów. Największą sławę zyskał w wyniku działań wojennych w Afryce Północnej, dowodząc niemieckim ekspedycyjnym korpusem afrykańskim Afrika Korps. 12 lutego 1941 wylądował w Trypolisie wraz z podległymi mu jednostkami Afrika Korps. Dzięki początkowym zwycięstwom w Libii i Egipcie zyskał miano "Lisa pustyni". 21 czerwca 1942 zdobył Tobruk. Następnego dnia Adolf Hitler awansował go do stopnia feldmarszałka Rzeszy, przez co stał się on najmłodzym niemieckim feldmarszałkiem. Po klęsce w bitwie pod El Alamein (przed nią zachorował na żółtaczkę i musiał wrócić do Europy na rehabilitację, gdy zaś powrócił do Afryki bitwa już się rozpoczęła i było już za późno aby zwyciężyć) w 1942 r. oraz po kolejnych porażkach w 1943 r. został odwołany przez Adolfa Hitlera do Europy. W kampanii tej Erwin Rommel jako pierwszy oficer wojsk lądowych został odnaczony najwyższym odznaczeniem Krzyżem Rycerskim z Liśćmi Dębowymi, Mieczami i Brylantami. Kiedy Adolf Hitler zmusił feldmarszałka do opuszczenia swoich żołnierzy w Afryce, stosunki między nimi uległy pogorszeniu. Rommel, który dotychczas był zauroczony posunięciami fuhrera - zarówno wojennymi jak i ekonomicznymi w 1943 roku stracił wiarę w sprawność jego umysłu. Nie odzyskał jej do końca życia. Kiedy 9 maja 1943] roku wojska Osi kapitulowały, Rommla wezwano do Berlina. Rozgoryczony Hitler, blady i zmęczony przyznał, że powinien słuchać próśb feldmarszałka. Rommel, który pragnął przydziału bojowego dostał rozkaz starannego przyjrzenia się nadbrzeżnym foryfikacjom na zachodzie, od Danii po Pireneje i zameldowaniu o ich stanie gotowości do odparcia przypuszczanej inwazjii wojsk sprzymierzonych. Jesienią i zimą kontrolował tak zwany Wał Atlantycki. Propaganda zapewniała o tym, że tych fortyfikacji nie można zdobyć. Tymczasem Rommel był zaszokowany jego wątłością. Po kontroli nadbrzeżnych umocnień w Danii, następna misja powiodła Lisa Pustynii do Francji, która podlegała feldmarszałkowi Gerdowi von Rundstedtowi jako naczelnemu dowódcy na froncie zachodnim. Hitler niezbyt jasno sprecyzował zadania Rommla, więc szybko pojawiły się tarcia pomiędzy dowódcami. W trakcie gorącej dyskusjii uzgodniono, że młodszemu Rommlowi przypadnie nadzór operacyjny nad głównym obszarem przewidywanej inwazji, a dokładnie między Loarą a granicą niemiecko-holenderską i że 15 stycznia Rommel obejmie dowództwo wszystkich taktycznych oddziałów na wybrzeżu naprzeciwko Anglii. Rommel, który wiedział, że żadne ruchy ofensywne nie będą miały powodzenia, jeżeli w powietrzu będzie panował nieprzyjaciel zaproponował, aby jednostki pancerne były rozmieszczone w małych grupach i umocnione jak najbliżej frontu. Wiedział, że z aliantami można wygrać tylko na plażach. Jego dowódca sądził jednak inaczej i za cel obrał sformowanie dużej grupy pancernej nieopodal Paryża. Erwina Rommla lądowanie 6 czerwca 1944 zaskoczyło w Herrlingen. Zatrzymał się on w domu w czasie jazdy na naradę z Hitlerem do Bertechsgaden, aby uczestniczyć w przyjęciu urodzinowym żony. 17 lipca 1944 samochód Erwina Rommla został ostrzelany przez aliancki myśliwiec Spitfire. Podczas ataku Erwin Rommel odniósł poważne rany. Doznał urazu lewej strony czaszki oraz kości policzkowej i natychmiast stracił przytomność. Po tym wydarzeniu już nigdy nie miał zobaczyć pola bitwy. Jego kariera wojskowa dobiegła końca.

Karl Rudolf Gerd von Rundstedt (urodzony 12 grudnia 1875 w Aschersleben w Saksonii-Anhalt (Prusy) - zmarł 24 lutego 1953 w Hannowerze) - niemiecki feldmarszałek. Do armii niemieckiej wstąpił w roku 1893, a w roku 1902 dostał się do elitarnej Akademii Wojskowej. Brał udział jako oficer w I wojnie światowej w sztabie generalnym na froncie wschodnim (w Turcji) i zachodnim (we Francji). Wojnę zakończył jako major i dowódca sztabu w dywizji. W okresie międzywojennym jego znaczenie i pozycja w Reichsweherze rosły. W roku 1927 otrzymał stopień generała majora, w marcu 1929 generała porucznika, natomiast w roku 1932 roku został mianowany dowódcą 3 Dywizji Piechoty. W październiku 1938 roku uczestniczy w zajmowaniu przez Niemców Sudetów. W listopadzie 1938 roku odszedł w stan spoczynku, ale w sierpniu 1939 roku powrócił do służby. W czasie kampanii wrześniowej dowodził Grupą Armii "Południe". W kampanii francuskiej Rundstedt był dowódcą Grupy Armii "A", która która w maju 1940 roku odegrała istotną rolę w przełamaniu linii alianckiej obrony. 19 lipca 1940 został awansowany do stopnia feldmarszałka. W tym okresie był zaangażowany w planowanie Operacji "Lew morski", mając dowodzić wojskami lądowymi. Gdy zrezygnowano z jej realizacji, przejął dowodzenie całością wojsk okupacyjnych i zarządzał budową umocnień nadmorskich w Holandii, Belgii i Francji. Po wybuchu wojny ze ZSRR w 1941 roku dowodził Grupą Armii "Południe" w sile 52 dywizji piechoty i 5 dywizji pancernych. Początkowo jego armia wolno posuwała się do przodu, później z większym sukcesami - zdobył Kijów i ruszył na Charków i Rostów nad Donem. Von Rundstedt był przeciwny kontynuowaniu ofensywy w zimie, ale jego poglądy nie zostały wzięte pod uwagę. W listopadzie przeszedł zawał serca, ale nie wyraził zgody na leczenie w szpitalu chcąc dalej dowodzić uderzeniem na Rostów, do którego wojska niemieckie dotarły 21 listopada. Kontruderzenie rosyjskie odrzuciło armię Rundstedta do tyłu. Wbrew rozkazom Hitlera wycofał swoje wojska co wprawiło Führera we wściekłość. Odwołał Rundstedta i zastąpił go generałem Waltherem von Reichenau. W marcu 1942 roku Rundstedt został wyznaczony do organizowanie obrony w zachodniej Europie (obszaru operacyjnego "Zachód"). Konflikt dowódczy z Erwinem Rommlem spowodował, że bezpośrednie dowodzenie wojskami pancernymi we Francji przejął Hitler. W czerwcu 1944, von Rundstedt nalegał by zawrzeć porozumienie pokojowe z aliantami, Hitler usunął go i na jego miejsce mianował gen. Gunthera von Kluge. 2 lipca 1944 roku ponownie przeszedł w stan spoczynku. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 przewodniczył sądowi honorowemu badającemu sprawy oficerów podejrzanych o współudział w spisku. 9 września 1944 roku powrócił na stanowisko głównodowodzącego obszaru "Zachód" i dowodził niemieckim kontruderzeniem w Ardenach (16 grudnia 1944 Operacja "Herbstnebel" - "Jesienna mgła"). Jednak obarczony winą za niepowodzenia został ponownie, i ostatecznie zdymisjonowany w marcu 1945 roku. 1 maja 1945 roku został pojmany przez amerykańską 36 Dywizję Piechoty. Podczas przesłuchania doznał drugiego zawału. Chociaż był oskarżony o zbrodnie wojenne w Polsce, ZSRR i na Zachodzie, ze względu na zły stan zdrowia przed sądem nie stanął i w maju 1949 roku wyszedł na wolność. Mieszkał aż do śmierci w 1953 roku w Hanowerze.